ادامه پست بالا
کتاب یادمان شهدای نبرد چالدران، نوشته پژوهشگر ارجمند جناب حجت معماری، تلاش کرده است تا روایات نقل شده پیرامون این رخداد مهم را منظم ارائه کرده و گزارش وقایع و مراحل آن‌ها را بر اساس متون ایرانی و عثمانی، آن مقدار که در اختیار ایشان بوده، به دست دهد. این کار درخور ستایش بوده و می‌تواند نسل جوان ما را در جریان اخبار آن رویداد که برای تاریخ ما نقطه‌ای بسیار مهم است، بگذارد. در واقع این اثر، به دلیل تکیه‌اش بر منابع و تواریخ دوره صفوی، می‌تواند جدای از آثار داستانی که تاکنون دربارۀ نبرد چالدران نوشته شده، و البته جذاب و فراوان هم هست ودر عین حال گاه گمراه کننده، روایت تاریخی آن را در اختیار مخاطبان بگذارد. با این حال، بنده فکر می‌کنم لازم است ما مرکزی در آذربایجان غربی برای کار روی چالدران تأسیس کرده به گردآوری منابع و مدارک از سراسر دنیا همت گماریم و به کسانی که از دانشجویان در این زمینه فعالیت می‌کنند، بورس بدهیم تا کارهای دقیق‌تری روی آن صورت گیرد. می‌توان تصور کرد که جای چندین کتاب و و صدها مقاله در این زمینه خالی است.
برای دوست نادیده جناب حجت معماری آرزوی توفیقات بیشتری داریم و از خداوند می‌خواهم همه ما را اهل علم و دانایی قرار داده، راه مستقیم را پیش روی ما قرار دهد. و آخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمین.

از سوی دیگر، سال‌ها پیش صاحب این قلم، در جایی نوشت که صفویه، عصر جدید ایران است. در آنجا مقصودم فقط همین جنبه توپ و تفنگ نبود، بلکه این بود که ایران نوین، که ترکیبی از مؤلفه‌های مختلف است، صورت حالیه خود را از صفویه به این سو شکل داده است. ماده‌اش از همه عناصر میراث باستانی تا دوره اسلامی است، اما صورتش، به صورت عمده از صفوی به بعد است، و این صورت اهمیت دارد. به این ترتیب، حادثه چالدران از این زاویه، یعنی همان شمشیر و توپ و مسائل دیگر، هم به‌عنوان شروع عصر جدید برای ما اهمیت دارد، مسأله‌ای که ما در دوره بعد، با وضوح بیشتری در جنگ‌های ایران و روس که این بار هم بار اصلی آن روی دوش آذربایجان عزیز بود، تجربه کردیم؛ اما مسأله یا یکی از جنبه‌های اصلی آن، همان مشکل تجهیزات، هم از نظر لجستیک و هم نیروی انسانی ورزیده و کارآزموده نظامی بود. بعدها ما در جنگ ایران و عراق، ‌به‌رغم همه کمک‌هایی که دشمن به صدام کرد و خواست برتری نظامی او را علیه ما تقویت کند، هر دو در شرایط نسبتاً برابر بودیم و توانستیم از مرز و بوم این کشور دفاع کنیم. البته که در همه جا، پیروزی در جنگ‌ها صرفاً تحت تأثیر این مسأله نیست، اما همه ما می‌دانیم که این فاکتور تا چه اندازه مهم است و چالدران اولین نمونه آن است که بار سنگینی را بر ما تحمیل کرد. در آنجا، مشکلات دیگری هم بود که تنها یکی از آن‌ها، لشگری عظیم با سپاهیان بیشمار در آن سوی، و لشکری اندک در این طرف بود و ‌به‌رغم این مشکلات دشمن نه آن وقت که هیچ وقت دیگر هم به‌رغم پیروزی‌های موقت، نتوانست خاک آذربایجان را تصرف کند و آنجا مستقر شود.
اگر از نظامی گری در این رویداد بگذریم، بگذریم، داستان چالدران، دست کم در صورت ظاهرا، جنگ دو فرقه مذهبی هم هست، امری که نباید اتفاق می‌افتاد و مع الاسف آثار سوء خود را در تاریخ ایران و عثمانی برجای گذاشت. ما امروزه به اهمیت ایجاد توافق و نزدیک شدن مذهبی میان برادران شیعه و سنی واقفیم و در این باره، بزرگانی بسیاری از علمای شیعه از قریب صد سال پیش تاکنون تلاش می‌کنند. اما آن وقت، به هر دلیل بود، این آتش روشن شد و مشکلات زیادی را فراهم کرد. در این موارد، و در همه تجربه‌های مربوط به جنگ‌های مذهبی در دنیا از هر دین و آیینی، ناجوانمردی‌های فراوانی از نظر افراط و تفریط و برای تحریک مردمان ساده دل صورت می‌گیرد. علمای عثمانی، ده‌ها رساله علیه قزلباشان و امامی مذهبان نوشتند و تا توانستند دروغ‌های شاخ‌دار در آن‌ها آوردند. (بنگرید به چند متن در این باره در «تاریخ قزلباشان صفوی در چند متن تاریخی – مذهبی عربی دوره عثمانی، رسول جعفریان، قم، مورخ، 1396). در این سوی نیز، البته در درجه کمتر اما به هر حال مهم، آثاری نوشته شد که انعکاس آن‌ها در آن سوی، بر آتش این اختلافات افزود. هیچ کس در تاریخ نمی‌تواند به‌طور قطعی بگوید این قبیل فعالیت‌ها، اثباتا یا نفیا چه آثاری داشته است، اما در ظاهر، می‌شود گفت مشکلات ناشی از آن، برای یک گروهی که در اقلیت هستند، همیشه بیش از مشکلات و پیامدهای زیانبار برای کسانی است که اکثریت هستند. شاه طهماسب که در نامه‌های اول خود به عثمانی بسیار تند بود، به تدریج آرام‌تر شد و حتی در همین زمینه و در آستانه عهدنامه آماسیه در سال 962 آرام‌تر و معتدل‌تر می‌نوشت. این خط در دوره شاه عباس اول هم ادامه یافت که نمونه‌های روشنی از آن وجود دارد (در این باره به مقاله «تفسیر نامه تاریخی شاه عباس به مفتی روم» درج شده در وب‌سایت Historylib.com با تاریخ 7/10/1397 مراجعه فرمایید). این تجربه بزرگی است که باید به آن توجه کرد. شیعیان در سال 907 که دولت صفوی رسمیت یافت، امید داشتند تقیۀ نهصد ساله‌شان تمام شود، و بتوانند عصر ظهوری را تجربه کنند، اما داستان چالدران نشان داد که در این باره باید با احتیاط بیشتری حرکت کنند. گذشت زمان زیادی نیاز بود تا این تجربه دست کم در حوزه سیاست فهمیده شد، و حاکمان متأخر صفوی و بعدا دوره نادر و زند و قاجار، با رعایت بیشتری در مواجه با مخالفان مذهب شیعه عمل کردند. این سیاست باید درست درک و دربارۀ آن پژوهش‌های جدی صورت گیرد و جنبه‌های مختلف آن به درستی بررسی شود.

مقدمه کتاب یادمان چالدران: / رسول جعفریان
دوستی واسطه شد و از بنده درخواست کرد برای کتاب یادمان ملّی شهدای نبرد چالدران، یادداشتی بنویسم. با این‌که این کار مقدمه‌نویسی را جز در محدوده اداری و سازمانی روا نمی‌دانم، اما به حرمت این دوست و نیز اثری که دربارۀ صفویه و چالدران نوشته شده چند نکته‌ای را یادآوری می‌کنم:
اولین نکته این‌که کارهای علمی – پژوهشی ما روی صفویه بسیار اندک است، و این در حالی است که ضرورت‌های زیادی وجود دارد که ما را ملزم می‌کند در این زمینه کار بیشتری انجام دهیم. روشن است که برای هر ایرانی، خواندن همه تاریخ ایران در درازنای تاریخ آن اهمیت دارد، اما آنچه ما از تاریخ صفوی به‌عنوان سلسله‌ای با تاریخ طولانی نزدیک به 230 سال نمی‌دانیم، در قیاس با آنچه می‌دانیم بسیار بیشتر است. دلایل آن فراوان است. در درجه اول این‌که ما تنها طی نیم قرن اخیر توانسته‌ایم شماری از متون تاریخ دوره صفوی را تصحیح انتقادی کرده و در اختیار پژوهشگران قرار دهیم. نیز شاهدیم که همچنان متون خطی تازه‌ای یافت می‌شود که نیاز به تصحیح دارد. طبعاً پژوهش بر اساس این متون، نیازمند پرورش نسلی از پژوهشگران است که تمام عمر علمی خود را صرف این کار کنند و البته که ما هنوز به این مرحله به صورت رضایتبخش نرسیده‌ایم. به علاوه همه ما آگاهیم که دوره صفویه، اولین دوره‌ای در تاریخ ایران است که «اسناد خارجی» در دیگر کشورها دارد و هزاران برگ از اسناد آن را افرادی مانند ویلیام فلور، رودی متی و شماری از پژوهشگران ایرانی و خارجی حوزه قفقاز انتشار داده‌اند، اما به احتمال زیاد، هنوز در این زمینه آن مقدار که باید و شاید کار جدی نشده است. بماند که در لابلای متون خطی ما نیز همچنان اطلاعات مهمی وجود دارد که به دلیل محدودیت‌های که در کتابخانه‌ها اعمال می‌شود، نیز فهرست‌نویسی ناقص این نسخه‌ها و عدم دسترسی به محتوای تفصیلی آن‌ها، اطلاعات یاد شده در اختیار ما قرار نگرفته است.
علاوه بر این، یک مشکل که به‌ویژه در نیم قرن اخیر مطرح در کار بوده، سیاسی شدن بحث از تاریخ صفویه و حتی مذهبی شدن آن نوشته‌ها همراه با ایجاد تنفر و دشمنی با دوره صفوی بوده است. ما می‌دانیم که در دهه پیش از انقلاب، تفکر تشیع علوی و صفوی از جهات مختلف مطرح شد و جدای از ابعاد انقلابی آن مسأله، رویکرد تاریخنگرانه به دولت صفوی را متأثر ساخت. متأسفانه و تاکنون نیز به شکل‌های دیگری آن مباحث و مشابه آن‌ها نگاه‌های قومی مطرح می‌شود، اما از نظر نویسنده این سطور، مسأله مهم «تحقیق علمی و مستند» در این باره است که مع الاسف این نوع کارها اندک بوده است. ما می‌توانیم فهرستی از آنچه در این چند دهه دربارۀ صفویه در داخل کشور نوشته شده ملاحظه کنیم، در آن صورت خواهیم دید که چه قدر کم کاری کرده‌ایم. به نظر بنده، اگر ادعا کنیم تحقیقات بیرون از کشور، به‌روزتر، علمی‌تر و کارآمدتر بوده و هست، ادعای گزافی نکرده‌ایم و می‌دانیم تنها اندکی از آنچه در بیرون نوشته شده به فارسی درآمده است.
به هر روی، تاریخ این دوره، کاری صد برابر بیش از آنچه روی آن انجام شده، نیاز دارد. نمونه بی‌توجهی ما همین رویداد جنگ چالدران است که با توجه به اهمیت آن برای تاریخ ایران، لازم بود ده‌ها کتاب پژوهشی دربارۀ آن رخداد نوشته شود اما مع الاسف کار جدی انجام نشده است. امیدوارم اثر حاضر بتواند تا اندازه‌ای راه را برای پژوهش در این زمینه هموار کند. ما باید متمرکز روی پژوهش‌های علمی شویم تا آثار تولیدی درون کشور، بتواند محل مراجعه پژوهشگرانی باشد که در حال حاضر در سراسر دنیا علاقه‌مند به این دوره هستند و روی آن کار می‌کنند. البته روشن است که کارهای که ما در زمینه تاریخ ایران انجام می‌دهیم، می‌تواند در سطوح مختلف و برای مخاطبان متفاوتی باشد. نوشتن یک اثر در تاریخ ایران برای کودکان، یا نوجوانان، یا جوانانی که در رشته‌های مختلفی علمی تحصیل می‌کنند، و یا حتی تولید یک اثر هنری در این زمینه، امری است جدای از آن که می‌بایست در قدم اول، پژوهش‌های علمی درجه یک بر اساس متون اصیلی با روش‌های علمی داشته باشیم. نباید میان این کارها خلط کرد، بلکه باید در اوج روش‌مندی و منبع شناسی، تاریخ این دوره را نوشت، و در مرحله بعد بر اساس نتایجی که به دست آمده، آثاری برای جوانان و نوجوانان تألیف کرد.
دومین نکته این است که چالدران اولین چنگ بزرگ بین یک گروه نیرومند با ایدئولوژی استوار و تعریف شده، همزمان با برخورداری از رهبری جوان و پر انرژی، و البته با گروهی مشابه در مقابل است، با این تفاوت که گروه مقابل، علاوه بر اینها، از تجهیزاتی استفاده می‌کند که سابقه‌ای در جنگ‌های پیشین این مناطق نداشته است. شاید بشود نام جنگ چالدران را نبرد «شمشیر و توپ» گذاشت. در واقع، از آن وقت است که ما وارد دنیای جدیدی شدیم. به عبارت دیگر، فرق دنیای جدید و قدیم یکی هم در همین توپ و تفنگ است.