Kimningdir yozganlarini onda-sonda, tarqoq holda o'qigan boshqayu, bir o'tirishda o'qigan boshqa. Yaxlit mutolaada matn egasining hislarini, undagi evrilishlarni, umumiyliklarni yaxshiroq ilg'aysiz. Matn xavfli narsa, u egasini sotib qo'yadi. Kishi ichidagi eng pinhon sirlarini so'zlarga jo qilib yuborganini o'zi ham sezmay qoladi. Ziyrak o'quvchi esa so'zlar yig'indisidan muallif portretini yig'ib oladi.

Hikoyalar turfa mavzudaligiga qaramay aslida barchasi bitta hikoyaday taassurot qoldiradi. Shu bois har bir hikoya haqida alohida emas, yaxlit kitob haqida bemalol gapirsa bo'ladi. Barcha hikoyalarda o'ziga yarasha umumlashmalar bor: ona obrazi, vafot etgan ota, yolgʻiz ayolning kuchliligi va ojizligi, erkinlik va yolgʻizlik, qatʼiylik va maqsadsizlik.

Hikoyalarning barida bosh qahramon bitta. U bugungi qizlarning idealiga yaqin: o'qimishli, mustaqil, ishlaydi, uyi bor, puli bor va hech kimi yoʻq.

O'z navbatida, bu erkinlikdan yolg'izlik isi ufurib turadi. Qishloq uylaridagi kabi xotirjam hayotga, katta oilaga, yaqinlar mehriga tashnalik, qo'msash, umidsiz intilishlarni ko'rishimiz mumkin sal e'tibor qilsak.

Bu atay qilinganmi-yo'qmi, bilmadim, gaplarning tuzilishi, gap bo'laklarining joylashishi boshqacha, ko'proq og'zaki so'zlashuv uslubi shundoq qog'ozga tushirilganga o'xshaydi, adabiy tilda bo'lmagan, og'zaki muloqotdagi so'zlar ko'p qo'llanilgan, bir tomondan bu mutolaani osonlashtiradi, kitobni xuddi muallif yoningizda gapirib berayotganday boʻladi.

Ayrim hikoyalarda biroz jo'nlik ko'zga tashlansa, ayrimlarida eksperimental urinishlarni ko'ramiz. Kitob tez o'qiladi, ammo hikoyalarda ham, umumiy kitobda ham qandaydir tugallanmaganlik borday. Hikoyalar samimiy yozilgani, ichdan chiqqani seziladi, ammo ilhom va mehnat birga bo'lsagina asar mukammal bo'ladi, ilhom asarning g'oyasini, yuragini shakllantiradi, o'quvchiga tugal yetib borishi uchun esa sovuq miya bilan mehnat qilish kerak.

Xullasi kalom, kitob baribir yoqimli, kishida tanish, qadrdon hislarni uyg'otadi, yurakni yengil orziqtiradi. Ilhom va mehnat davomli bo'lsa, Gulruhdan hali yaxshi kitoblar kutsak bo'ladi.

@salimov_blogi

Mazkur asardagi voqealar Usmonli imperiyasining so'ngi davrlari, birinchi jahon urushi, yunonlar bilan to'qnashuvlar hamda yangi respublika qurilishini o'z ichiga oladi. Yanada tushunarliroq aytganda, bizda jadidchilik avj olgan davrga to'g'ri keladi va asar bosh qahramoni ham bizning jadidlarga o'xshaydi.

Yosh muallim Shahin afandi diniy radikalizm avj olgan, o'rta asrlarga xos dunyoqarash bilan yashayotgan, xurofotlarga botgan, har qanday ilm-fan va yangilikni qoralaydigan shaharchaga keladi, maktab quradi. U o'zi madrasa ta'limini olgani uchun yurti, xalqi zamonaviy dunyodan ortda qolayotganini, bu ketish bo'lsa bosqinchilar mamlakatni bosib olishi mumkinligini avvaldan ko'ra olar va yangicha usulda bolalarni o'qitishga bel bog'lagandi. Ammo dinni qorin to'ydirish vositasiga aylantirgan mullalarning qattiq qarshiligiga uchraydi, xuddi bizning jadidlarimiz Hamza Hakimzoda, Abdurauf Fitratlar kabi.

"Agar xudo bo'lmasa odamlar uni o'zlari o'ylab topishardi" deydi fransuz faylasufi Volter. Dinlar insonga yaxshi va yomonni farqlashni o'rgatadi, kishida halollik, adolat, mehr-oqibat, sabr, kechirimlilik kabi fazilatlarni shakllantiradi. Ruhiy osoyishtalik beradi, jamiyatdagi birdamlikni ta'minlaydi, hayot ma'nosini anglashda yordam beradi.

Ammo u fan va tafakkur rivojiga to'siq bo'lishi, mutaassiblikni kuchaytirishi, siyosiy maqsadlarga vosita bo'lishi, jamiyatning ma'lum bir qatlami (ayollar, bolalar) yoki boshqa din vakillarining huquqini, erkinligini cheklashi, urush va zo'ravonliklarga sabab bo'lishi mumkinligini jahon tarixida ham, o'z tariximizda ham ko'rganmiz.

Nafaqat din, balki har qanday g'oya mana shunday yomon oqibatlarga olib kelishi, yomonliklarga xizmat qilishi mumkin. Masalan, SSSRning dastlabki yillarida Pavlik Morozov ismli bolakay o'z otasini NKVDga sotadi, uni xalq dushmani deb ataydi.

Mazkur asarda esa astronomiya va fransuz tilidan dars beradigan yangicha fikrli o'qituvchi mullalar tomonidan kofir deb e'lon qilinadi, uni mahkamaga olib ketishayotganda o'z o'g'li ham avomga qoʻshilib otasini toshbo'ron qiladi, o'z ayoli eriga qarshi bayonot beradi. Ha, insonlikka xizmat qilishi kerak bo'lgan g'oyalar ko'pincha noinsoniy harakatlarga sabab bo'ladi.

"Yashil kecha"ning juda katta qismi yosh muallimning maktabdagi faoliyati, xalqning omiligi, dindorlarning yangilikka qarshiligi haqida, biroq asar so'ngida voqealar birdan jadal va keng ko'lamli tus oladi. Eskilik va yangilik to'qnashuvidagi mayda tafsilotlardan zerikkan o'quvchi birdan sergak tortadi, yangi olamga tushib qolganday bo'ladi. Yakunda esa xafa bo'lishni ham, xursand bo'lishni ham bilmay qolasiz, muallim g'alaba qozondimi yoki mag'lub bo'ldimi, bir qarorga kelolmaysiz.

Umuman olganda, "Yashil kecha"da davr ruhi ko'proq yuzaga chiqqani, asosan o'sha davr talabiga binoan yozilgani sezilsa-da, ko'tarilgan mavzu qaysidir ma'noda hamon dolzarb. Bosh qahramon esa o'qituvchining ideal portreti. Guntekinning asarlarida doim o'qituvchilarga joy topiladi, shundan ham uning qanchalar ma'rifatparvar ekanini bilishingiz mumkin. Zero najot ta'limda.

@salimov_blogi

Xoh ixtiyoriy, xoh majburiy, xoh sovchilik orqali va hatto bir-birini qattiq sevib, bir-biriga yetmoq uchun qattiq kurashib tuzilgan oilalarda ham shunday payt keladiki, goh har ikki tomonga, goh bir tomonga o'rtadagi muhabbat so'nganday tuyuladi.

Tanlagan yorimiz o'zgarib qoldi deb o'ylaymiz. Endi u avvalgiday sevmaydi, e'tibor, mehr bermaydi. Muomala sovuq. Faqat shu bo'lsa mayli edi. Endi biz ham uni yomon ko'ra boshlaymiz. Gap-so'zlari, qiliqlari, yotish-turishi yoqmay boshlaydi. Nimaiki qilsa qusurli ko'rinadi ko'zimizga.

Va yo yaqinimizda, yo uzog'imizda albatta boshqa bir kishi bo'ladi. Yorimizga solishtirganda uning afzalliklari ziyoda. Undan chiroyli, undan madaniyatli, undan boy, undan xushmuomala. Umr yo'ldoshimiz yilda bir yaxshi gap aytsa, u har ko'rishganda yengil xushomad qiladi.

Mana sevgi deymiz. Ayni shunday holatni alqab, chin muhabbat deb chiqqan asarlar ham kam emas. "Jamila", "Anna Karenina". O'ylaymizki, ajrashib, shu bilan yashasam baxtli bo'lib ketaman. Ko'pchilik bu darajagacha jur'at etolmaydi. Pinhona sevib-sevilib, uydagi juftini yomon ko'rib yashayveradi.

Ammo jur'at qilib, o'sha yangi sevgisi bilan yashasa bari boshidan boshlanishini, dastlabki davrlardagi o'tli muhabbat sekin sovishi va hozirgi oilasidagi kabi bir maromdagi hayot davom etishini ko'rgan bo'lardi.

Muhabbat nisbiy his. U ko'pincha bizni chalg'itadi. Chin-nochinini ayirish osonmas. Biroq eng chin muhabbat bo'lgan taqdirda ham u to oila qurguncha yashab qoladi. Turmush muhabbatni o'ldirmaydi, shunchaki u shaklini o'zgartiradi. O'zimiz mudom o'zgarganimiz kabi muhabbat ham o'zgaradi. Biz doim bola bo'lib qolmaymiz, ammo bolalikni doim sog'inamiz. Shuning kabi, muhabbat ham doim dastlabki o'tli shaklida qolmaydi.

Eng boshida uni ko'rgandayoq yuragimiz boshqacha uradi, bir so'zidan kulsak, bir so'zidan yig'lagimiz keladi. Uchrashuvni intiq kutamiz. Qo'li qo'limizga tegsa yettinchi osmonda uchamiz. Oila qurgach esa muntazam birgalik muhabbatni keyingi bosqichga o'tkazadi. Ko'pchilik esa hamon bolalikni – muhabbatning ilk shaklini qo'msaydi. Uni begonalardan izlay boshlaydi.

Muhabbatni keyingi shaklga iffat va axloq o'tkazadi. Ha, sevib oila qurish kerak, ammo oilani sevgi ushlab turmaydi, burch va axloq ushlab turadi.

Mehmet Raufning "Sentyabr" kitobida mana shunday muhabbat tarannum etiladi. Bu asar turk adabiyotida muhim ahamiyat kasb etadi, yozilganiga bir asrdan o'tdi. Tasvirlarning batafsilligi, ruhiyat tahlili jihatidan rus klassikasiga o'xshab ketadi. Hammaga har xil xulosalar beradigan kitob. Bir o'qib ko'rishingiz kerak.

@salimov_blogi