امپریالیسم، که دربرگیرنده‌ی سلطه‌ی اقتصادی، سیاسی و/یا فرهنگیِ یک ملت بر ملتی دیگر برای کسب سود و برتری سیاسی‌ست، همچنان مفهومی معتبر است. اما از اوایل قرن بیستم، زمانی که این اصطلاح در سطح نیروهای چپ به‌طور وسیعی برای اشاره‌ به استمرار استعمار به کار می‌رفت، مفهوم آن تغییر زیادی کرده است. برای مثال، امروز مستعمراتِ مستقیم بسیار اندک‌اند: فرانسه‌ کالدونیای جدید (New Caledonia) و چند مستعمره‌ی دیگر در کارائیب را دارد؛ اسرائیل عملاً با سرزمین‌های فلسطینی مانند یک مستعمره‌ رفتار می‌کند؛ و روسیه‌ به بخش‌هایی از اوکراین یورش برده‌ و آنها را اشغال کرده است. اما این وضعیت [استعمار مستقیم] امروز نسبتاً نادر است. بیشترِ کشورهای آمریکای لاتین در اوایل سده‌ی نوزدهم از نظر سیاسی مستقل شدند و در دوره‌ی استعمارزُدایی پس از جنگ جهانی دوم، حاکمیت امپریالیستی در آفریقا و آسیا نیز عمدتاً شکلی غیرمستقیم یافت. پس از آن، شیوه‌ی معمولِ کارِ امپریالیسم حمایت از افرادی مانند ژنرال عبدالفتاح‌السیسی در مصر، یا رژیم‌های نظامی گوناگونِ آمریکای لاتین طی دهه‌های ۱۹۷۰–۱۹۸۰، و رژیم سابق آپارتاید در آفریقای جنوبی و مانند این‌ها بوده است.

تفاوتِ دوم این است که در زمان لنین و رزا لوکزامبورگ، چهار یا پنج قدرت امپریالیستی وجود داشت که هرکدام کمابیش هم‌وزن بودند و همگی با یکدیگر رقابت می‌کردند. اما تا پایان جنگ جهانی دوم، جهان به دو بلوک بزرگ تقسیم شد: یکی به رهبری اتحاد شوروی و دیگری به رهبری ایالات متحد. سپس با فروپاشی اتحاد شوروی در ۱۹۹۱، هژمونیِ آمریکا نسبتاً بی‌رقیب به‌نظر می‌رسید. اما اکنون با قد برافراشتنِ چین و احیای نسبی قدرت روسیه‌، به‌نظر می‌رسد بار دیگر با الگوی دو بلوک [امپریالیستی] مواجه هستیم: یکی شامل ایالات متحده‌، اتحادیه‌ی اروپا، بریتانیا و ژاپن؛ و دیگری شامل چین، روسیه و تا حدی ایران. بنابراین، از زمان لنین و لوکزامبورگ یقیناً دگرگونی‌ها و جابه‌جایی‌هایی رخ داده است.



با وجود این، در بحث‌های مربوط به امپریالیسم هنوز هم غالباً به لنین ارجاع می‌دهند. کدام بخش‌های نوشته‌های او در این باره‌ – امروز – همچنان مفید یا معتبراند؟

یکی از نکته‌های مهم در کتاب لنین ایده‌ی « مراحل سرمایه‌داری» است. برای لنین، مساله صرفاً تکامل تدریجی از مرحله‌ای به مرحله‌ی دیگر نبود، بلکه او دگرگونی سرمایه‌داری به «ضد خود» را نیز مد نظر داشت. ما این پدیده را با ظهور سرمایه‌ی انحصاری و تبدیل رقابت به انحصار (نفیِ رقابت) دیده‌ایم. همچنین پس از رکود بزرگ (۱۹۲۹)، هنگامی که سرمایه‌داری وارد مرحله‌ی «سرمایه‌داری دولتی» شد، نیز این پدیده مشاهده‌ شد. همین امر، در کنار چیزهای دیگر، به دگرگونی انقلاب روسیه به ضد خود انجامید. در همین مرحله‌ بود که آدولف هیتلر در آلمان به قدرت رسید و فرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور آمریکا، شکلی مهربان‌تر از سرمایه‌داری دولتی را آغاز کرد. انگاره‌ی لنین که سرمایه‌داری – به‌مثابه‌ی یک کل و نه‌ فقط در یک کشور – از مراحلی عبور می‌کند، شیوه‌ی بسیار مفیدی برای اندیشیدن به تحولات تاریخیِ سرمایه‌داری است.

همچنین اندیشه‌ی او مبنی بر پیوند امپریالیسم با سرمایه‌داری مهم است. این به‌معنای انکارِ عوامل ایدئولوژیک گوناگون مانند غرور ملی نیست، اما انگیزه‌های بنیادیِ شامل بازارها، نیروی کار ارزان و منابع طبیعی به فهم پدیده‌ی امپریالیسم کمک می‌کنند. اغلب هر دو عامل اقتصادی و ایدئولوژیک می‌توانند به‌طور هم‌زمان دخیل باشند. جنگ جهانی اول از منظری محدود و تاریخ‌نگارانه با یک نارضایتی ملی‌گرایانه‌ در بالکان آغاز شد، اما همان‌گونه‌ که لنین توضیح داد، انگیزه‌ی زیربناییِ آن تلاش برای تقسیم باقی‌مانده‌های امپراتوری عثمانی و دیگر مناطق جهان بود.

لوکزامبورگ نوشت که وقتی اروپاییان تا دهه‌های ۱۸۸۰ و ۱۸۹۰ بخش عمده‌ی جنوب جهانی را اشغال کردند، دیگر جایی برای گسترش نمانده‌ بود. این بدان معنا بود که تنها راه‌ گسترش سرمایه‌ این بود که قدرت‌های اصلی به سراغ [مصاف] یکدیگر بروند؛ درکی که موجب شد تا لوکزامبورگ بسیار زودتر از دیگران وقوع آن جنگ را پیش‌بینی کند. بنابراین، نظریه‌ی امپریالیسم برای توضیح جنگ‌ها نیز مفید است.


از میان:

ضداستعمارگراییِ مارکس، خُرده‌امپریالیسم‌های جدید، و انترناسیونالیسم نامتناقض در جهانی دوقطبی

مصاحبه فدریکو فوئنتس با کوین اندرسون
ترجمه‌: فرهاد مهرانی 


متن کامل:
https://t.me/Our_Archive/1449

@adabyatedigar